U mbush një vit qëkur Dritëro Agolli la këtë botë. Për njerëzit e afërt, herë duket si një jetë e tërë, herë duket sikur dje… Herë duket se nuk ka ndodhur dhe të bëhet se është ulur aty, se të ndjek me sy tek ecën nëpër dhomë… apo është duke u marrë me shënimet e tij… Për gati një vit, Sadije Agolli e ka ndjerë praninë e Dritëroit nëpër shtëpi… Rituali i çdo mëngjesi ishte aty…
Një habi e madhe shoqëronte dhimbjen dhe mungesën. Ishin 52 vite bashkë e tanimë duket sikur asgjë nuk ka kuptim, veçse kur mbushet me kujtime, që janë të gjalla, janë të gjitha aty, nëpër shtëpi, në bibliotekë, në dorëshkrimet e shumta… Një pjesë të këtyre të fundit, disa edhe me karakter intim, Sadije Agolli, bashkë me Elonën dhe Dritanin, ka vendosur që t’i botojë… Pas një përmbledhjeje me aforizma e një tjetre me poezi dashurie, vjen për lexuesin një botim tërësisht i veçantë. Bëhet fjalë për letërkëmbimin që Sadija dhe Dritëroi kanë mbajtur, që në kohën e dashurisë, më pas nëpër shërbime… Nuk kanë munguar letrat edhe në vitet e fundit të jetës së shkrimtarit.
Këto letra kaq intime, Sadije Agolli ka vendosur t’i ndajë me lexuesin, për të rrëfyer jo vetëm dashurinë dhe lidhjen që kishin me njëri-tjetrin, por edhe përditshmërinë, problemet që ndoshta shqetë- sonin të gjithë shqiptarët. Është kjo përmbledhje e titulluar “Dashuri në moshën e Krishtit” – Letërkëmbimi i Dritëroit dhe Sadije Agollit në vitet 1964 – 1965, që vjen si një homazh për shkrimtarin në përvjetorin e parë të vdekjes. Dhe në këtë përvjetor, është vetë Sadija, shoqja e jetës, që kërkon të ndajë dy fjalë me lexuesin. Si ka qenë një vit pa Dritëroin, përjetimet personale, kujtime që nuk e lënë të qetë dhe pengu më i madh i saj…
SADIJE AGOLLI
SEKRETI I NJË DASHURIE JETËGJATË
Më 3 shkurt 2017 Dritëroi vendosi të flinte përgjithnjë, të bënte gjumin e përjetshëm. Ai vendosi të mos merrte ndihmë nga “sisët e miut”, siç i emërtoi tubat e oksigjenit, nga që mushkëritë e tij nuk ngopeshin me frymën e tyre.
Ai i mbylli sytë vetë, fytyra ishte shumë e qetë, me një lloj nënqeshjeje. Trupin e kishte drejtuar si dhe kokën, me flokët e bardha, shumë të bardha, që ia kalonin edhe ngjyrës së argjendit, e kishte vendosur në mesin e jastëkut. Në ballë thellonin vijat e rrudhave, që kishin nisur ravijëzimin e tyre gjatë viteve të maturimit, pjekurisë dhe sidomos gjatë pleqërisë. Në ato rrudha fshiheshin mendimet, dilemat, vuajtjet, pyetje-përgjigjet e një jete të gjatë…
Ky është imazhi që më ka mbetur dhe që më ndjek këto ditë-netë, këto muaj në shtëpi: në dhomën e gjumit, në krevat dhe në divanin e kuq ku flinte dy vitet e fundit, më ndjek me hapa të avashëm në sallonin e madh, ulet me mua në kolltukun e tij të përhershëm, ku mbështeste krahët e gjatë dhe vinte një letër të bardhë mbi tavolinë. Qëndronte në heshtje, ndiqte lajmet në televizor, hante mëngjesin rregullisht, nxirrte stilolapsin e zi, e vendoste mbi letër dhe në heshtje fillonte ditën duke shënuar ndonjë gjë në letrën e bardhë. Shkrepte çakmakun, pasi e kishte mbushur me benzinë, ndizte cigaren Kent, pinte kafen ekspres Lavazza të Andreas dhe shijonte ditën me diell apo me shi, e nxehtë apo e ftohtë. Kur nuk kishte fjetur natën (dhe kjo ishte bërë e zakonshme), flinte përsëri mëngjeseve dhe ngrihej më i gjallëruar, më me humor, duke ndjekur rrjedhën e ditës me ngjarje, me letrën e bardhë përpara, me fjalorë apo enciklopedi në anë të tavolinës, me ndonjë libër me poezi që ia kishin dhuruar kohët e fundit.
Qetësia prishej nga tingëllimat e telefonit, që i binin fëmijët, të afërmit, miqtë për të na pyetur për natën, planet që kishim për të dalë në qytet. Asnjëherë nuk ishim vetëm, edhe kur dolëm në pension, por, sigurisht, bënim jetën e të moshuarve, si në gjithë botën. I rralluam shëtitjet dhe daljet në Tiranë dhe në rrethe të ndryshme, dilnim vetëm për festa ose kur na ftonin në ndonjë aktivitet, përkujtimore a në ceremoni lamtumirash të miqve…
Megjithatë, ai e mbushte ditën me punë, pasi i kërkonin artikuj vazhdimisht, i kërkonin intervista, i kërkonin mendime për probleme politike, letraro-artistike, shoqërore. Edhe punën e kërkonte vetë, kur nuk ishte i angazhuar. Ai përgatiti dhjetëra dosje me artikujt që botonte, me blloqet me shënime, me poezi, me aforizma, me tregime, që kishte shkruar, por që nuk i kishte botuar.
– Çdo gjë që shkruhet, nuk humbet, zbulohet një ditë, po të dish ta ruash,- më thoshte vazhdimisht.
Prandaj i kërkonte Elonës blloqe të mëdhenj dhe dosje për të sistemuar dorëshkrimet dhe i vendosëm të dy në sirtarët e shumtë të dy bibliotekave: të dhomës së gjumit, më të shumtat dhe të bibliotekës në studio.
Ditën e 3 shkurtit kur Dritëroi vendosi të flinte, u trondita shumë, shumë. Pas 52 vjetëve bashkëjetesë kjo ishte hera e parë, sekreti i vetëm, që mori me vete, vendimi i parë dhe i fundit që nuk më pyeti që kur vendosëm të martoheshim së bashku. Tani që jam më e qetë, pas 10 muajve të largimit të tij nga kjo botë, mendoj se kishte menduar më parë që të gjitha veprimet t’i kryente vetë, nuk donte të dëshpëronte njeri, nuk donte t’i shihte të trishtuar, nuk i duronte lotët, sytë, sidomos sytë, kërkonte t’i shihte të qartë, ku të lexonte vetëm gëzimin.
Qysh në takimet e para të dashurisë, ne i kishim rrëfyer rast pas rasti çdo gjë njëri-tjetrit për vendlindjen, për familjen, farefisin, shoqërinë, miqësitë… Mendoj se dhe besimtari më fanatik nuk është rrëfyer tek prifti, siç i rrëfeheshim njëri-tjetrit në ditë-netët, që kalonim së bashku.
Dhe kjo filloi qysh natën e parë, kur iu dhashë në shtëpinë e tij, kur humba virgjërinë, që ishte gjëja më e çmuar për një vajzë në ato kohëra. Ky ishte vendimi im, pa marrë lejen e askujt. Atë natë të dy u lidhëm për jetë, u betuam, se nuk do ta lëmë njëri-tjetrin, ishte celebrimi ynë pa dëshmitarë, vetëm në dritën e zbehtë të hënës dimërore. Ne i dhamë njëri-tjetrit shqetësime dhe gëzime, vuajtje dhe dashuri, mundime, përpjekje, rëndime dhe lehtësime, psherëtima dhe lot, por edhe të qeshura me shpirt, me zë të lartë, ndarje dhe afrime njësh, pra i dhamë njëri-tjetrit çdo gjë. Unë pata privilegjin që u rrita qysh në moshën 22-vjeçare me Dritëroin, që u maturova, u poqa, u mplaka së bashku me Atë. Pata fatin e madh që atij ia pasurova Muzën për të shkruar një libër me 238 faqe poezi dashurie, përveç personazheve në romane, tregime, drama, komedi…
E ndjej veten të plotësuar në jetën time me Atë, pasi arritëm të kuptoheshim me një lëvizje dore, gishti, këmbe, syri, kollitjeje…Ne kishim qenë kudo bashkë. Edhe shërbimet jashtë Tiranës përpiqeshim t’i bënim bashkë. Kur ai sëmurej (rrallë ndodhte, numëroheshin me gishtërinjtë e dorës), isha gjithnjë pranë tij. Edhe në kohën e socializmit, kur u sëmur me bronkopneumoni dhe ulje tensioni, u shtruam të dy në pavijonin 12 të Spitalit të Sëmundjeve të Brendshme; ishim bashkë edhe në Sanatorium, edhe në Spitalin Hygeia, kur theu këmbën në pleqëri.
Unë nuk arrita ta kuptoj vendimin e tij, dëshpërimin e tij, lodhjen e tij nga “sisët e miut” oksigjen dhe patjetër i ka hequr vetë ato për t’u çlodhur përjetësisht nga mundimet 4- vjeçare me frymëmarrjen dhe kollën e thatë; nga vuajtja se po më lodhte me vajtje-ardhjet në spital, që në atë fund janari nuk isha pranë tij, si çdo herë. Unë i thashë doktor Perlat Kapisyzit: “Dritëroi është mësuar që të jem pranë tij, edhe në spital. Mundësisht të rri pranë tij”.
-Si do të rrish? Ku të marrim gjithë atë aparaturë për ta vendosur në një dhomë të veçantë, që të rrish bashkë me të? – m’u përgjigj prerë.
Unë po citoj një poezi, që është më pak e njohur nga Dritëroi, “Në pritje”:
Në rrugë është vonë e ngrin heshtja,
Zverdh hëna në perden e qiellit si buka e misrit,
Në guvën e duarve të mia ndrit shkrepësja,
Të ndizet cigarja me filtër.
Në guvën e gjoksit digjet ngadalë
Kandili i shpirtit,
Pres një grua nga porta të dalë,
Si drita e fundit e vitit.
Ta pimë tok nga cigarja helmin e hidhur
Dhe vrerin e verdhë nga hëna,
Mbase kështu do të bëhemi pak më të ditur,
Në botën e çmendur me shpresa si fletë të rëna.
Këtë përgjigje ma dha poezia e Dritëroit. Ai kishte parashikuar dhe parashikonte në qetësi, pa bërë alarme, çdo gjë. Ishte shumë i ditur, kishte kujtesë të mahnitshme, kishte logjikë, dinte të përmbante emocionet edhe në momentet më të vështira. Edhe vdekjen e kishte parashikuar dhe tani kujtoj kur më thoshte: “Po të shtrohem në spital, nuk kthehem më gjallë në shtëpi. Është fundi im”.
E dinte, më mirë sesa mjekët, ecurinë e sëmundjes dhe të jetës së njeriut. Atë e kishte parashikuar qysh më 13 Maj të 2014-ës, kur më bëri kushtimin:
“E dashur Sadije,
Të dua si jetën time,
Madje më shumë; unë dëshiroj sinqerisht që unë të vdes dhe ti të jetosh.
Unë edhe i vdekur, do të të ndjek për të parë buzëqeshjen tënde, megjithëse kjo buzëqeshje, brenda errësirës së varrit nuk duket, por unë do të bëj të pamundurën, qoftë edhe me anën e një fluture, që do të dalë nga kockat e mia.”
Dritëro Agolli
Ai, megjithëse e deklaronte veten ateist, mund të them me bindje të plotë, se në gjak kishte trashëguar besimin bektashian, duke parashikuar se do të vdiste vetëm fizikisht, pasi shpirti tij do të jetonte përjetësisht në frymën e çdo njeriu të mirë dhe të bukur. Ai mbetet Perëndia e Diturisë, Mençurisë, e Dritës, në çdo kënd ku ka jetë. Baba Ahmeti i Kuçit kur i vuri emrin, ia paracaktoi edhe të ardhmen, që e shoqëroi nga lindja deri sa i mbylli sytë, drejtoi trupin, vendosi kokën e hijshme mbi jastëk dhe në heshtje i dha lamtumirën të gjithëve, pa ankesa, pa ulërima…
Dhe këto i arriti duke bërë një jetë të plotë: me luftë, me përpjekje, me mundime, duke i dashur të gjithë pa përjashtim, ata që ndodheshin rreth e përqark tij. Por Ai duhet të jetonte edhe fizikisht, pasi kishte akoma për të thënë, për të folur, për të ndihmuar të tjerët, por duket se u lodh dhe vendosi vetë edhe fundin e jetës. Mua më ka mbetur peng vetëm që nuk mora pjesë, siç kisha qenë gjithnjë përgjatë një jete, edhe në këtë vendim të tijin. Siç duket, ka lënë fluturën që fluturon dhe më jep forcë për të shkruar këto radhë, ka lënë fluturën kudo në shkrimet e tij, në sjelljet e tij, në mendimet e tij, në takimet me njerëzit e shumtë jo vetëm në Shqipëri, por edhe në vendet e tjera ku ka shkuar dhe ka udhëtuar.
Kur kthehej nga këto udhëtime, sillte përshtypjet, mbresat, sillte blloqet me shënime, copëza letrash, sillte lapsa, stilografë dhe stilolapsa.
– Duhet çdo gjë – më thoshte – edhe lapsi, se të mbetet boja e stilografit apo stilolapsit, ndërsa lapsi, si më i vjetri, të mbaron punë, prandaj bli dhe lapsa se atë e mpreh dhe nuk mbaron kurrë, të mbaron punë në çaste të domosdoshme, kur të vjen ndonjë mendim i vlefshëm. Kur shkonte në takime, në vizita, në mbledhje, madje dhe kur dilte në shëtitje i merrte me vete këto mjete, me bllokun e vogël ose dy-tre copëza letrash dhe i fuste në xhep. Çdo mbledhje, çdo takim letraro-artistik, shoqëror dhe politik e merrte me seriozitet. Përgatitej, hidhte dy-tre mendime në bllok apo në letër.
– “Duhet t’i respektosh njerëzit që janë mbledhur për të dëgjuar, që nga fëmija dhe deri te më plaku. Fjalën duhet ta mendosh dhe ta hedhësh në letër, se ashtu ngjit më mirë. Ndërsa fjala që të vjen në çast, të gëzon apo të fyen pa të drejtë. Asnjëherë mos e nënvleftëso tjetrin, i çdo rangu qoftë, i çdo formimi, i çdo moshe. Duhet t’i përshtatesh, që të dëgjohet fjala dhe të komunikosh me atë – më thoshte kur më shihte se unë prishja fytyrën apo rrudhja buzët në ndonjë rast, kur paragjykoja takimin apo ndonjë mbledhje si të parëndësishme.
Ai i vinte rëndësi edhe pamjes fizike. Nuk e kam parë asnjëherë të parruar, vishej me kostumin, që e mbante kur dilte në shëtitje apo në mbledhje.
Me këshillat e tij më ndihmonte në çdo problem që më dilte, në çdo shqetësim, i rëndësishëm apo i parëndësishëm, madje edhe për ndonjë budallallëk që më vinte nga naiviteti apo sinqeriteti im i momentit.
-Me seksin e bukur duhet të sillemi me delikatesë të mos jemi brutalë, të mos e fyejmë, megjithëse kjo që më the, ishte një gomarllëk me brirë – më thoshte duke vënë buzën në gaz, për ndonjë pyetje të pamenduar që i bëja.